Powtórka do matury - RENESANS

RENESANS – ODRODZENIE

RAMY CZASOWE RENESANSU:
XIV-XVI Włochy, Polska (koniec) XVw – (początki) XVIIw
Renesans zwany w Polsce odrodzeniem, to epoka przemian w mentalności człowieka. Odejście od dominacji religii i spraw Boskich, a zwrócenie ku człowiekowi. Już sama nazwa "odrodzenie" świadczy o czymś nowym, o odbudowaniu czegoś, ponownych narodzinach.

TERMINY RENESANSOWE

Antropocentryzm – „antropos” – człowiek – człowiek w centrum zainteresowania zarówno pod względem jego wybitnych zdolności, piękna zewnętrznego, budowy wewnętrznej oraz filozoficznych pytań o sens i cel życia oraz o to jak żyć?

Fraszka – frasca - gałązka, drobiazg. To krótki utwór liryczny, zazwyczaj rymowany lub wierszowany o różnorodnej tematyce, często humorystycznej lub ironicznej (satyrycznej). Posiada puentę.

Sielanka - utwór poetycki, przedstawiający w sposób wyidealizowany uroki życia wiejskiego. Gatunek powstały z piosnek pasterskich. Często przedstawia sceny z życia pasterzy i rolników i odsłania wątki miłosne. Sielanka ukazuje beztroskie, spokojne i pogodne życie, wypełnione miłością.




Tren - lament, płacz (żałobny) utwór liryczny o charakterze żałobnym, wywodzący się z antyku. Były poświęcane zmarłej osobie i wyrażały żal oraz smutek z powodu jej odejścia, a także przedstawiały jej cnoty i zasługi.

Publicystyka – wypowiedzi na aktualne, publiczne tematy np. polityczne, społeczne, kulturalne itp.
Wypowiedź publicystyczna interpretuje i ocenia fakty z przyjętego przez autora punktu widzenia, celem jej jest zaś wpływ na opinię publiczną. Przykładowe podgatunki publicystyki: kronika, reportaż, polemika itp.

PRĄDY RENESANSOWE
W renesansie pojawiło się wiele prądów religijnych i umysłowych.

Humanizm (od łac. humanus - 'ludzki) był prądem, który za główny obiekt zainteresowania wybrał człowieka, był on opozycyjny do średniowiecznego teocentryzmu (skupienia się na Bogu, stawiania Boga w centrum uwagi). Zajął się wszystkimi dziedzinami dotyczącymi życia ludzkiego i samego człowieka. Interesował się jego naturą i miejscem w świecie. Skupiał się na poprawieniu bytu ludzkiego, poprzez wskazanie właściwych dróg do szczęścia.
Hasłem humanistów stały się słowa Terencjusza: "Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce".

Reformacja była ruchem religijnym, który miał wpływ na społeczeństwa i narody. Celem reformacji była reforma Kościoła rzymskokatolickiego, jego doktryn i zasad w nim panujących. Protestanci wykorzystali osłabienie Kościoła, brak wykształcenia księży i mnichów, rozkład jego struktur wewnętrznych i spadek morale.
W wyniku reformacji powstały odłamy chrześcijańskie: arianizm, luteranizm, anglikanizm, kalwinizm.


Luteranizm - twórca Marcin Luter – religia zakładająca, iż jedynie Bóg zdoła doprowadzić człowieka do zbawienia, człowiek jako jednostka skażona nie potrafi sprostać sam wędrówce do nieba. Inne założenia :
1. uznanie każdego wiernego do samodzielnego interpretowania Biblii, a co za tym idzie – do powszechnego dostępu do niej dzięki tłumaczeniom na języki narodowe;
2. Koncepcja kapłańska – pastor ma prawo założyć rodzinę, jego funkcja nie jest sakramentem, a przez to pozbawiona jest cech świętych;
3. Odrzucenie koncepcji życia zakonnego;
4. Odrzucenie koncepcji spowiedzi i rozgrzeszenia;
5. Likwidacja hierarchii kościelnej, choć luteranie wprowadzili urząd superintendenta, do pewnego stopnia odpowiadający biskupowi;
6. Komunia – to spożywania ciała i krwi Chrystusa w formie chleba i wina;
7. Kościół ma być podporządkowany państwu, które też przejmuje cały jego majątek;
8. Wiara – jedyna drogą do zbawienia;
9. Likwidacja sakramentów, poza chrztem i komunią.

Kalwinizm - twórca Jan Kalwin – głosi teorię predestynacji, wierząc, że los człowieka jest zapisany w gwiazdach według wcześniejszego scenariusza. Bóg przeznacza człowieka do zbawienia lub potępienia niezależnie od jego osobistych starań; (zbawienie zależy od Boga). Inne założenia :
1, 2, 3, 4, 5 – takie same jak w luteranizmie;
6. Komunia to przypomnienie ofiary Chrystusa o charakterze wyłącznie duchowym;
7. Teoria teokracji, czyli ścisłego połączenia państwa z Kościołem : władza należy do duchownych, w tym wypadku wybieralnych;
8. Majątek nagrodą za pracowitość, bieda karą za lenistwo;
9. Bardzo surowe zasady moralne

Arianie - Zwani też jako bracia polscy. Nurt ten rozwinął się w Polsce i był nurtem radykalnym. Głosił oprócz założeń religijnych również hasła społeczne. Arianie potępiali poddaństwo chłopów, głosili potrzebę wyrzeczenia się majątku.

SZTUKA RENESANSU:

Leonardo da Vinci – malarz, rzeźbiarz, architekt, wynalazca, matematyk, fizyk. Jeden z najbardziej wszechstronnych talentów świata. Twórca m. in. Mony Lisy, Damy z łasiczką.



Michał Anioł – genialny malarz, rzeźbiarz i architekt. Twórca rzeźb Pieta, Dawid i słynnych freskÓw w kaplicy Sykstyńskiej.



Rafael Santi – malarz i architekt. Autor Pięknej ogrodniczki, Madonny Sykstyńskiej.


TEKSTY RENESANSOWE

1. Mikołaj Rej
Krótka rozprawa między Panem, Wójtem i Plebanem Mikołaj Rej:
-krytyka trzech stanów: szlacheckiego (za chciwość, prywatę, kłótliwość, zrywanie sejmików), duchownego (za handlowanie odpustami, dziesięcinę, lenistwo, spóźnianie się na msze, umiłowanie zbytku) i chłopskiego (za pijaństwo, niechęć do pracy, nieróbstwo)
-litowanie się nad trudną sytuacją chłopów, wyzyskiwanych przez duchowieństwo i szlachtę, nie posiadających żadnych praw, które by ich chroniły,
-ukazanie konfliktu między trzema stanami,
-brak zainteresowania zmianami wyższych klas społecznych.

Żywot człowieka poczciwego
Wzorzec szlachcica-ziemianina - to człowiek, który powinien być: dobrym i sprawiedliwym gospodarzem, szanującym tradycję, dbającym o dobro rodziny, kulturalnym, prawdomównym i niezależnym. Powinien dążyć do harmonii, kochać naturę i podziwiać jej pękno. Być towarzyskim i rozmownym.
Rej w Żywocie człowieka poczciwego dzieli życie ludzkie na trzy okresy:
-młodość - kiedy należy wpajać moralność, uczyć obyczajów; powinien to być okres nauki, podróży, nabywania obycia na dworze,
-wiek średni - w tym okresie życia należy zająć się pomnażaniem majątku, gospodarowaniem, korzystaniem z uroków życia, służbą dla kraju jako żołnierz czy poseł,
-starość.

2. Jan Kochanowski – największy polski humanista doby renesansu. Studiował w Akademii Krakowskiej, później w Padwie. Odbył liczne podróże po Europie, m.in. do Francji, Królewca. Po powrocie został sekretarzem Zygmunta II Augusta. Po śmierci króla mieszkał w Czarnolesie, biorąc okazjonalnie udział w życiu publicznym.
Kochanowski wprowadził fraszkę do literatury polskiej (do dziś zachowało się ok. 485 fraszek). Stworzył także pierwsza polską sielankę Pieśń świętojańska o sobótce.
Fraszki można podzielić ze względu na tematykę na:
-żartobliwe, np. Na Mateusza, O kapelanie, O kaznodziei
-biesiadne, np. O doktorze Hiszpanie
-miłosne, np. O miłości, Do dziewki, Do Hanny
-filozoficzne/refleksyjne np. O żywocie ludzkim
-autotematyczne i autobiograficzne, np. Do fraszek

Pieśni Jana Kochanowskiego, cechy:
-mają renesansowy charakter - głoszą pochwałę życia i zainteresowanie człowiekiem
-wpływ stoicyzmu i epikureizmu
-zastosowanie zasady złotego środka
-są zapisem nastrojów i przeżyć autora
-nawiązanie do poglądów Horacego
-jako ideał - umiar
-miłość - wartość nadrzędna
-powszechnie zrozumiałe słownictwo
-ozdobny styl połączony z prostotą obrazowania
-oszczędność w używaniu środków artystycznych
-wskazówka, by zgodnie współżyć z naturą i innymi oraz dbać o czyste sumienie, wówczas osiągnie się szczęście
-poruszanie spraw dotyczących obowiązków względem ojczyzny

Treny Jana Kochanowskiego
Powstały po śmierci jego ukochanej córeczki, Urszulki. Poeta wyraził w nich ojcowski żal po stracie dziecka.

Treny można podzielić na trzy grupy:
-I - VIII są wyrazem bólu ojca po stracie dziecka,
-IX - XI poeta tak bardzo cierpi, że wybucha w nim bunt, naruszeniu ulega jego wiara w porządek świata, cnotę, a nawet Boga,
-XII - XIX skruszony ojciec godzi się z rzeczywistością

Filozofia i artyzm Trenów Jana Kochanowskiego
FILOZOFIA
-odwrócenie się poety od swoich dotychczasowych poglądów - rezygnuje z filozofii stoickiej, nakazującej opanowanie w każdej sytuacji życiowej, gdyż nie sprawdza się ona w przypadku ciężkich nieszczęść, dotykających człowieka, takich jak np. śmierć kogoś bliskiego - człowiek musi reagować na takie zdarzenia, nie jest bowiem kamieniem, który nie ma uczuć
-Kochanowski zaczyna podchodzić ze sceptycyzmem do haseł, które głoszą optymizm życia i harmonię świata - zaczyna mieć poważne wątpliwości, czy tak jest naprawdę i uważa tę wizję za nieprawdziwą
-aby zrozumieć innych, aby być w pełni człowiekiem i móc do siebie odnieść słowa Terencjusza: "człowiekiem jestem i nic, co ludzkie nie jest mi obce", należy doznać wszystkich uczuć, w tym także cierpienia, dopiero wówczas można o sobie stwierdzić, że się poznało wszystkie aspekty ludzkiego życia
-Kochanowski ze swoich zmagań duchowych nie wyszedł pokonany, lecz pogodzony ze sobą samym, zrozumiał, że los bywa kapryśny i może dawać człowiekowi dużo dobra, ale może również spuścić na niego kłopoty i nieszczęście
-człowiek nie powinien się poddawać i podnosić po każdym upadku silniejszym i lepiej doświadczonym, powinien nauczyć się akceptować los, tym bardziej, że nie ma na niego wpływu

ARTYZM
-cykl trenów jest przemyślaną i dopracowaną kompozycją
-treny są arcydziełem zarówno jako jednostkowe utwory, jak i jako cykl
-autor zastosował w nich styl retoryczny
-podmiotem lirycznym jest ojciec, opłakujący stratę dziecka, poeta renesansowy, sam autor
-często zwraca się do dziecka, więc używa licznych zdrobnień
-Kochanowski stosuje następujące środki poetyckie: porównania homeryckie, epitety, pytania retoryczne
-w utworach zastosowano prostą konstrukcję składniową
-poeta wprowadził rymy krzyżowe i trzynastozgłoskowiec
-nawiązanie do wzorców antycznych
-treny miały stać się trwałym pomnikiem, jaki zrozpaczony ojciec postawił swojemu ukochanemu dziecku
-poeta po wielu zmaganiach z własnym wnętrzem osiąga równowagę i godzi się z losem

Odprawa posłów greckich - jako utwór o państwie i jego problemach.
-Kochanowski nawiązał akcją Odprawy posłów greckich do znanego (również w XVI wieku) mitu o wojnie trojańskiej,
-dramat o państwie Trojan, ich problemach i wyborach jest tylko maską dla pokazania stosunków politycznych panujących w ówczesnej Polsce,
-utwór jest przestrogą dla Polaków - miał ich uświadomić do czego może doprowadzić zła polityka, dbanie o własne interesy i szukanie wojen - przestrzegał przed upadkiem państwa.
Odprawa posłów greckich:
-kryzys moralności
-upadek ducha
-całkowity zanik uczuć patriotycznych obywateli
-nieróbstwo, lenistwo, wygodnictwo młodych, brak dyscypliny
-zatrata poczucia odpowiedzialność za sprawy państwa u obywateli
-królowanie prywaty, egoizmu, działań nakierowanych tylko na własne korzyści
-skorumpowany sejm, w którym posłowie głosują tak, jak im każą magnaci - łapówkarstwo
-magnateria zepsuta i niemoralna
-brak praworządności, chaos
-słaba władza królewska - Priam jako władca nie potrafi okazać się konsekwentny i silny, nie umie przeciwstawić swojej woli zachciankom syna, który ma na względzie własną korzyść a nie dobro państwa
-wprowadzenie polskich realiów do dramatu, np. opis obrad sejmu - stukający laską marszałek, sposób głosowania
-przy pomocy chóru Kochanowski przekazuje swoje poglądy odnośnie rządzących - chór zwraca się do nich i poucza ich, jak powinni sprawować władzę, żeby naród się rozwijał i zachował praworządność - nakazuje zapomnieć im o osobistych interesach, dążeniach do zaspokojenia własnych zachcianek, a zaczęli myśleć o dobru społecznym, o korzyściach całego narodu
-na zgubę państwa "pracują" sami obywatela, nie ma w tym żadnej wyższej ingerencji, nie ma wpływu ani fatum, ani bogów
-Ulisses krytykuje przywary i negatywne działania obywateli, które przyczyniają się do osłabiania państwa - są to pijaństwo, przekupstwa, niewypełnianie prawa, wygodnictwo, tchórzostwo i lenistwo młodzieży arystokratycznej, która dzięki swoim majątkom i pozycji powinna wspomagać państwo, a jest zupełnie odwrotnie - jest ona bowiem słaba i niezdolna do jakichkolwiek działań mogących obronić kraj
-ostatnia wypowiedź Antenora nawołuje do wojny - skoro już Trojanie przyczynili się do jej wybuchu, to powinni jak najszybciej pokonać przeciwnika, zadziałać z zaskoczenia, osłabić go - nie udało mu się zapobiec konfliktowi zbrojnemu, to chociaż stara się w inny sposób pomóc ojczyźnie
Antenor - jest wzorcowym patriotą renesansowym:
-odważny, nie boi się bronić swoich poglądów, nawet, jeżeli jest w tym osamotniony
-doskonały i ceniony polityk
-rozważnie planuje posunięcia polityczne
-nie lubi kompromisów, gdy walczy o słuszną sprawę
-patriota, dba o dobro publiczne
-mądry, dalekowzroczny, potrafi przewidywać konsekwencje błędnych działań, dlatego przed nimi ostrzega
-wykazuje rozsądek
-szczerze i uczciwie wypowiada swoje sądy
-szanuje prawo i pradawne obyczaje
-moralny
-honorowy i cnotliwy
-również współcześnie mógłby posłużyć za przykład wzorowego obywatela, godnego naśladowania
-jest przeciwieństwem Aleksandra (Parysa)

Motywy antyczne w literaturze renesansu
• Odprawa posłów greckich Jan Kochanowski - nawiązanie do mitu o wojnie trojańskiej - posłowie greccy (Menalaos i Ulisses) domagający się oddania Heleny od Aleksandra (Parysa), wojska greckie gotowe do rozpoczęcia wojny pod murami Troi
• Treny Jan Kochanowski - motywy mitologiczne związane ze śmiercią, światem pozagrobowym - Elizjum (wyspy szczęśliwe), Persefona, gatunek wywodzący się z antyku,
• Treny Jan Kochanowski - nawiązanie do obrazów raju,
• motywy i postacie mitologiczne we fraszkach i pieśniach Jana Kochanowskigo,
• Jan Kochanowski hymn Czego chcesz od nas, Panie - Bóg przedstawiony jako doskonały architekt, budowniczy świata, który jest harmonijny (zupełnie jak antyczny Demiurg).

3. Piotr Skarga – jezuita, pisarz i kaznodzieja, czołowy polski przedstawiciel kontrreformacji. Najbardziej znane dzieło - Kazania Sejmowe to opis sytuacji Rzeczypospolitej "trawionej przez liczne choroby". W Kazaniach znajduje się wiele porównań biblijnych, utwór nasycony jest wieloma figurami retorycznymi, a zawiera 8 kazań, które nie zostały nigdy wygłoszone. Zawierają najważniejsze postulaty dotyczące reformy państwa, skierowane są przeciw ideom reformacyjnym.

4. Szymon Szymonowic twórca Sielanek - zbioru dwudziestu utworów wobec tematyce wiejskiej, ukazujących dosyć realistycznie problemy chłopów oraz ich radości i uczucia.

5. Mikołaj Sęp – Szarzyński polski poeta przełomu epok renesansu i baroku. O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem - Sonet ukazuje sytuację człowieka w świecie; dominującym motywem jest ciągła walka potrzeb duchowych i pokus ciała. Człowiek bezustannie dąży do pokoju, stałości - Boga, mimo to na ziemi jest skazany na ciągłą walkę z Szatanem. Szarzyński neguje renesansową ideę harmonii człowieka i wszechświata, pokazuje dwoistość istoty ludzkiej (ciało i dusza).


Człowiek wobec Boga, życia i człowieka - na podstawie twórczości Jana Kochanowskiego i Mikołaja Sępa Szarzyńskiego:

Kochanowski
Życie: pochwała życia, korzystanie z uroków życia
Śmierć: autor odwołuje się do starożytności, śmierć jest tylko przejściem do następnego życia
Miłość: źródło szczęścia
Człowiek:humanista, zachwycający się pięknem otaczającego świata,dom, rodzina, przyjaźń, kontakty międzyludzkie są dla niego źródłem szczęścia
Świat:harmonia i ład świata, nie zmienia się, zależy od woli Boga (Czego chcesz od nas, Panie)
Bóg: opiekuje się światem i ludźmi, stworzył cały świat

Szarzyński
Życie: życie jest tragiczne, gdyż musi zakończyć się śmiercią
Śmierć: autor odwołuje się do średniowiecza, śmierć jako ostateczny koniec, obsesja śmierci
Miłość: źródło dysharmonii, wewnętrznego rozbicia
Człowiek:istota tragiczna, rozdarta wewnętrznie, niedoskonała
Świat:chaos świata, dynamiczność, Bóg jako jedyna nadzieja
Bóg: Chrystus jako król, pojawia się też szatan