Powtórka do matury, sprawdzianu - Romantyzm

1. Geneza epoki romantyzmu: w Polsce początek romantyzmu datuje się na rok 1822 - wydanie Ballad i romansów Adama Mickiewicza;
koniec epoki przypada w roku 1863 - wybuch powstania styczniowego.

Na świecie zwiastunami przemian w literaturze są zjawiska wpisane w tzw. Preromantyzm:

Sturm und Drang - Okres burzy i naporu - nazwa zaczerpnięta z tytułu dramatu F.M.Klingera przypadający na lata 1767-1785. Okres ten to protest literacki przeciwko rozbiciu państwa niemieckiego na małe państewka feudalne, przeciw upadkowi gospodarczemu i kulturalnemu. W okresie burzy i naporu działali najwięksi niemieccy poeci Johann Wolfgang Goethe oraz Fryderyk Schiller.

Caspar David Friedrich, Mężczyzna i kobieta obserwujący księżyc

Gotycyzm - nurt kultury europejskiej, stanowiący jeden z jej przedromantycznych prądów. Główną cechą gotycyzmu jest zachwyt utworami i budowlami pochodzącymi z tajemniczego, mrocznego średniowiecza. Pierwszą powieścią gotycką w literaturze światowej była powieść grozy – Zamczysko w Otranto Horace'a Walpole'a.

Osjanizm - tendencja literacka zapoczątkowana publikacją tzw. Pieśni Osjana, utworów szkockiego pisarza Jamesa Macphersona, który swoje teksty wzorował na dawnych przekazach celtyckich; ogłosił je drukiem jako angielskie tłumaczenie odnalezionych dzieł Osjana, legendarnego barda. Dzieło okazało się być wielką mistyfikacją dokonaną przez Macphersona.

Powieść historyczna - gatunek leżący na styku historii i literatury, zaistniała w świadomości czytelniczej na początku XIX w., za sprawą jej „ojca” i głównego kodyfikatora - Waltera Scotta. Zapoczątkował on znamienne dla epoki romantyzmu zainteresowanie kulturą i twórczością ludową. Najgłośniejsze powieści W. Scotta to: Rob Roy, Narzeczona z Lammermoor, Więzienie w Edynburgu. W swoich utworach łączył realizm historyczny z fantastyką oraz tajemniczymi ludowymi legendami i wierzeniami.

2. Idee romantyczne:

Weltschmerz - (z języka niem. ból świata) depresja, smutek, apatia, wynikające z myśli o niedoskonałości świata; sentymentalny pesymizm; chandra, spleen. Pojęcie związane z utworem J.W.Goethego Cierpienia młodego Wertera.

Mistycyzm - zainteresowanie zjawiskami ponadnaturalnymi, kontaktem z nadprzyrodzonym światem duchów, zjaw, absolutu. Mistyczni pisarze często czerpali inspirację z wierzeń ludowych, podań o nadprzyrodzonych zjawiskach, baśni.

Wieszcz – poeta natchniony, poeta prorok. Słowo związane zarówno z postawą artysty oraz funkcją przewidywania przyszłości.

Bajronizm – określenie kilku charakterystycznych cech wczesnej twórczości angielskiego poety, George Gordona Byrona. Bajronizm cechuje:
* bunt przeciwko przyjętym wzorcom kulturowo społecznym – bohater to buntownik, charakterystyczny w literaturze romantycznej
* samotność, skłócenie z otoczeniem – wyalienowanie
* indywidualizm, okazywany na wszelkich możliwych płaszczyznach
* rozdarcie wewnętrzne, wieczne cierpienie
* dwuznaczność moralna
* skłonność do zemsty

Synkretyzm – połączenie różnych, często rozbieżnych i sprzecznych zasad np.
* Synkretyzm rodzajowy – polega na połączeniu elementów liryki (pisanie wierszem), epiki (proza) oraz dramatu (podział na akty, dialogi)
* Synkretyzm gatunkowy – połączenie kilku gatunków literackich w jednym utworze np. hymnu, ballady, pieśni i powieści.


3. Filozofia romantyczna

Idealizm - zakładał, że idee są ważniejsze od rzeczy realnych, a spośród wartości najwyższe miejsce przypada sztuce, wolności i czynowi. Ponadto duże znaczenie przywiązywano do uczucia.

F.W.J.Schelling - przypisywał działalności artystycznej status najwyższej działalności ludzkiej, najwyższego aktu wolności - w sposób zbieżny z romantyzmem podkreślał wyższość aktu twórczego nad samym dziełem. Schelling jest twórcą romantycznego idealizmu, idealizmu zbieżnego ze znaczeniem tego słowa w sensie potocznym.

G.W.Hegel - najważniejszy filozof niemieckiego romantyzmu. Stworzył heglizm - system pojmowania świata. Podstawową kategorią jest duch, historia natomiast jest drogą ducha do doskonałości. Hegel ujął rozwój świata w formie triady heglowskiej: teza posiada swoją antytezę, a z niej wyłania się synteza.


4. Literatura powszechna

George Byron twórca powieści poetyckich Giaur, Korsarz oraz dramatów Manfred i Kain;
Od nazwiska twórcy powstało określenie bajronizm.

Aleksander Dumas autor znanych powieści historycznych: Hrabia Monte Christo, Józef Balsamo,

Aleksander Puszkin autor wielu utworów poetyckich, a także słynnego poematu dygresyjnego Eugeniusz Oniegin, którego bohater jest człowiekiem rozczarowanym wielkim światem, w którym nie zaznał ani prawdziwej przyjaźni, ani miłości.

Johan Wolfgang Goethe prekursor romantyzmu, autor dzieł wybitnych: Faust, Cierpienia młodego Wertera. Od nazwiska poety wykształciło się określenie postawy - werteryzmu - bohatera cechowała m.in wybujała wyobraźnia, uczuciowość, brak zdecydowanego działania, dążenie do samozagłady, widzenie świata przez pryzmat marzeń i poezji, częstokroć również samobójstwo.

Cierpienia młodego Wertera - to powieść epistolarna - w formie listów do przyjaciela. Całość składa się z dwóch ksiąg, przy czym pierwsza rozpoczyna się datą 4 maja 1771. W listach Werter wspomina swoje intymne chwile spędzone w wiosce Wahlheim, gdzie zakochuje się w Lotcie (Locie), młodej i pięknej kobiecie, która zajmuje się domem i rodzeństwem po śmierci matki. Lotta jest jednak już zaręczona z niejakim Albertem. Werter jest zrozpaczony, swoje cierpienia postanawia zakończyć samobójstwem. W liście poprzedzającym akt odebrania sobie życia obarcza Lottę winą za swoje cierpienia i śmierć.

Friedrich Schiller autor dramatów Zbójcy, Maria Stuart oraz poematów: Oda do radości, Rękawiczka.

Victor Hugo zwany największym romantykiem francuskim. Pisał przede wszystkim powieści m.in. Nędznicy, Pracownicy morza, a także dramaty Crommwell i poezje.

Caspar David Friedrich, Wędrowiec przed morzem mgły

5. Polska literatura romantyczna

ADAM MICKIEWICZ 1798-1855
Wieszcz polskiego romantyzmu. Twórca Ody do młodości i Romantyczności, utworów będących manifestem programowym epoki romantyzmu.

Oda do młodości 1820r. - przeciwstawienie ludzi starych (przedstawicieli klasycyzmu)nazwanych zgorzkniałymi egoistami ludziom młodym - romantykom, wierzącym w idee równości i wolności, głoszącym hasła altruizmu i jedności.

Romantyczność - w utworze przedstawiony jest dwoisty świat złożony z tego co realne i irracjonalne. Bohaterka to prosta, wiejska dziewczyna - Karusia potrafiąca ujrzeć swojego zmarłego kochanka. Nikt jej nie wierzy, nawet starzec powołujący się na swoje "szkiełko i oko" nie potrafi dojrzeć zjawy. Podmiot liryczny opowiada się jednak po stronie Karusi "miej serce i patrzaj w serce". Starzec to zwolennik racjonalizmu, podmiot liryczny natomiast to romantyk.

Czucie i wiara silniej mówi do mnie
Niż mędrca szkiełko i oko (...)
Miej serce i patrzaj w serce

Ballady i romanse 1822r.
To cykl utworów Mickiewicza będących manifestem polskiego romantyzmu. Treścią utworów są najczęściej historie zaczerpnięte z podań i legend ludowych np. Świtezianka, Liliie.

Cechy ballad:
+ ludowość - tematyka zaczerpnięta z wierzeń ludowych, bohater pochodzi z ludu, język prosty, potoczny, zdrobnienia, onomatopeje,
+ świat realni i irracjonalny, mistyczny,
+ nastrój grozy, tajemnicy, niesamowitości,
+ uczucia i przeżycia bohaterów są istotne,
+ natura ściśle związana z losami bohaterów,
+ motyw winy i kary.

Dziady
II cz. Dziadów
W ciemną noc w wigilię Zaduszek w kaplicy cmentarnej odbywa się uroczysty obrzęd ku czci zmarłych przodków (dziadów). Bierze w nim udział lud wiejski pod przewodnictwem Guślarza wywołującym duchy zmarłych, aby pomóc im dostać się do nieba. Kolejno pojawiają się:

- widma małych dzieci pod postaciami aniołków. W życiu nie zaznały one cierpienia, dlatego mają drogę do nieba zamkniętą:
Kto nie doznał goryczy ni razu,
Ten nie dozna słodyczy w niebie.

- zjawa złego pana, który błąka się po ziemi, skazany na wieczny głód i pragnienie,
Bo kto nie był ni razu człowiekiem,
Temu człowiek nic nie pomoże

- duch dziewczyny, która za życia była najpiękniejszą dziewczyną we wsi, jednak nie chciała zostać żoną żadnego z chłopców - nie zaznała ani zmartwień ani szczęścia - jest duchem unoszącym się nad ziemią.
Kto nie dotknął ziemi ni razu,
Ten nigdy nie może być w niebie

- Na koniec pojawia się tajemnicze milczące Widmo ze skrwawioną piersią.


IV cz. Dziadów dramatem o miłości romantycznej
Gustaw, nie potrafiący pogodzić się z utratą ukochanej kobiety, odbiera sobie życie. Śmierć nie przynosi końca jego cierpieniu – każdego roku powraca na ziemię, aby przeżyć swoje życie
na nowo. Rozpacza i powtórnie popełnia symboliczne samobójstwo. IV część Dziadów obejmuje trzy godziny, które Gustaw spędza w domu Księdza, dawnego znajomego. W tym przedziale czasowym zamyka się również całe życie bohatera. Poznajemy je w formie zbliżonej do chrześcijańskiej spowiedzi, niezwykle emocjonalnej, uczuciowej, podczas której bohater wyznaje swoją tragiczną historię nieszczęśliwej miłości.

Kobieto! puchu marny! ty wietrzna istoto!
Postaci twojej zazdroszczą anieli,
A duszę gorszą masz, gorszą niżeli!...
Przebóg! tak ciebie oślepiło złoto!

III cz. Dziadów - wielka martyrologia narodu polskiego

Nasz naród jak lawa,
Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa;
Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi,
Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi.

To utwór o przezwyciężeniu marazmu i dramatu osobistego w imię sprawy nadrzędnej - wyzwolenie i wolność kraju. Bohater przechodzi przeobrażenie – z Gustawa staje się Konradem. Staje się postacią samotną i niezwykle wrażliwą. Czuje się kimś ważniejszym, wyjątkowym, emanuje z niego wewnętrzna siła. Staje się przez to uosobieniem całego cierpiącego i walczącego narodu.
Wobec Boga w imieniu wszystkich rodaków decyduje się na pojedynek, który przegrywa. Mickiewicz za przyczynę porażki wskazuje pychę Konrada, której przeciwstawia pokorę księdza Piotra.


Wymowa małej i wielkiej improwizacji
Improwizacja – to wypowiedź (utwór) wygłoszona bez wcześniejszego przygotowania, pod wpływem chwili i natchnienia. Konrad przebywający w celi więziennej w noc wigilijna zaczyna nieoczekiwanie śpiewać pieśń – tzw. MAŁĄ IMPROWIZACJĘ. Jest to pieśń po części bluźniercza, bohater sprzeciwia się Stwórcy: „Zemsta, zemsta, zemsta na wroga z Bogiem i choćby mimo Boga”. Pieśń ta staje się również pieśnią proroczą. Konrad widzi siebie jako ORŁA, co może symbolizować ojczyznę i cały naród ( także siłę, odwagę, godność, waleczność ). Niestety nad sobą widzi potężnego KRUKA – symbol Rosji. KRUK przesłaniający swym cieniem orła symbolizuje Rosję gnębiącą, będącą ciemiężycielką narodu polskiego. Nie wiemy czy Kruk zniszczy Orła.

WIELKA IMPROWIZACJA:
+ Konrad nazywa siebie samotnikiem, ma poczucie własnej indywidualności, braku akceptacji;
+ Bohater zdaje sobie sprawę z własnego geniuszu, stawia siebie na równi z Bogiem:
Ty Boże, ty naturo! dajcie posłuchanie,
Godna to was muzyka i godne śpiewanie.
+ nazywa siebie „mistrzem”, jest poetą – wieszczem (jedn. wybitna, bierze odpowiedzialność za cały naród);
+ Konrad utożsamia siebie z całym narodem i mówi, że występuje w jego imieniu – BUNT PROMETEJSKI:
Nazywam się Milijon, bo za miliony
kocham i cierpię katusze.
+ bluźni przeciwko Bogu, stawia mu konkretne zarzuty:

a. nazywa Go kłamcą: „ Kłamca, kto ciebie nazwał miłością, ty jesteś tylko mądrością.”
b. uważa, że Bóg jest omylny i źle rządzi światem,
c. nazywa go Bogiem deistów, który ograniczył się tylko do stworzenia świata a później o nim zapomniał,
d. ostatnią obelgą rzucona Bogu miało stać się słowo „CAR”, za Konrada wypowiadają je diabły;

WNIOSEK: Konrad poniósł klęskę – nie otrzymał od Boga żadnej odpowiedzi, stało się tak dlatego, że zabrakło mu pokory, a dominowała w nim pycha, bunt i bluźnierstwo. Nie można go jednak potępić, ponieważ bunt jego był buntem prometejskim – w imieniu narodu.

Cz. III Dziadów jako przykład dramatu romantycznego:

a. Zerwanie z zasadą trzech jednosci - czasu - rok: od 1.11.'23 - 1.11.'24r., miejsca - więzienie, Warszawa, Wilno i.in.; akcji - martyrologia, bunt Konrada, mesjanizm...
b. Bohater romantyczny - jednostka wybitna, doznająca klęski,
c. przemieszanie scen realistycznych z symbolicznymi, fantastycznymi i wizyjnymi,
d. synkretyzm rodzajowy i gatunkowy:
elementy liryczne - Wielka improwizacja
elementy epickie - opowieść Sobolewskiego,
elementy dramatyczne - śmierć z powodu uderzenia piorunem,
e. luźna kompozycja,
f. kompozycja otwarta - zakończenie niedopowiedziane


Pan Tadeusz – treść, główne wątki, dzieje Jacka Soplicy, miłość Tadeusza i Zosi, spór o zamek, zwyczaje i obrzędy (czarna polewka, tabaka, kolejność w zasiadaniu do stołu, polowania, bigos, zajazdy szlacheckie itp.);


Przemiana bohatera mickiewiczowskiego:
Gustaw (nieszczęśliwa miłość do kobiety) --> Konrad Wallenrod (miłość do kobiety i do ojczyzny) --> Konrad (miłość do ojczyzny, walczy sam) --> Jacek Soplica / Robak (nie walczy sam, mobilizuje)

JULIUSZ SŁOWACKI 1809-1849
Kordian
Zagadnienia do powtórki:
- przemiany bohatera-nieszczęśliwa miłość do Laury, znajomość z Wiolettą, wizyta u papieża = papugi cara, utrata wiary w uczciwość i miłość:
Uczucia po światowych opadały drogach.
Gorzkie pocałowania kobiety – kupiłem.
Wiara dziecinna padła na papieskich progach.

- Monolog na Mont Blanc zakończony słowami „Polska Winkelriedem narodów” - Polskę przyrównuje do szwajcarskiego wojownika Winkelrieda. Winkelried samotnie walczy z wrogiem, pomaga innym, ale ginie.

- Polemika Słowackiego z mesjanistyczną koncepcja zawartą w „Dziadach” cz. III:

„Polska Chrystusem narodów”	„Polska Winkelriedem narodów”
Krzyczy ks. Piotr. Polska przyrównana jest do mesjasza – cierpi na krzyżu męczona przez trzech zaborców; pod krzyżem Matka – wolność rozpacza nad cierpieniem narodu. Naród Polski jest więc wybrańcem Bożym, który jak biblijny Hiob ma przyjąć na siebie cierpienie i wierzyć, że kiedyś zakończy się to zwycięstwem – bierne oczekiwanie. Analogia z Chrystusem i jego męką określała u Mickiewicza uniwersalny sens ofiary polskiej, złożonej dla zbawienia innych.	W Kordianie przywołuje się w analogicznej funkcji postać Winkelrieda, legendarnego bohatera szwajcarskiego Średniowiecza, który w walce wbił dzidy wrogów we własne piersi. W jego ofiarnym geście był heroizm walki i czynu. Hasło zawierało w intencji Słowackiego inne określenie misji Polski niż ponowienie ofiary Chrystusowej. Kwestionowało cierpienie i bierną mękę jako najwyższe wartości etyczne, wskazując na sens czynnej walki ze złem historycznym. W dramacie temu realnemu złu, jakim jest carska Rosja, próbuje przeciwstawić się główny bohater - Kordian.

- wymowa zakończenia - kompozycja otwarta, nie wiadomo czy adiutant zdąży poinformować o ułaskawieniu Kordiana,
- Kordian jako dramat romantyczny.

Poezja J. Słowackiego (Testament mój, Grób Agamemnona, Rozłączenie, Smutno mi Boże...)

ZYGMUNT KRASIŃSKI 1812-1859
Nie – Boska komedia
Tytuł, inspirowany dziełem Dantego (Boska Komedia), może być interpretowany dwuznacznie: określa historię jako dzieło ludzkości lub ukazuje komedię dziejącą się bez boskiej interwencji. Jak uważał autor, działania człowieka są względne i ostatecznie poddane woli Boga. Najważniejszym problemem poruszanym w dziele Krasińskiego jest konflikt polityczno-społeczny czyli, jak pisał, walka arystokracji i demokracji. W utworze zawarta jest także krytyka typowo romantycznego nastawienia do rzeczywistości.

Głównym bohaterem jest hrabia Henryk - Mąż. Część 1 i 2 przedstawiają życie osobiste bohatera, natomiast 3 i 4 - opisują jego udział w wydarzeniach społecznych i historycznych. Henryk reprezentuje arystokrację, Pankracy natomiast jest przywódcą obozu rewolucyjnego, pragnącego przejąć władzę i realizować własne plany. Rewolucja wg hrabiego Henryka to wszystkie stare zbrodnie świata, ubrane w szaty świeże; nie jest ona w stanie wprowadzić nowego porządku - jedynie zmianę ról. Także pozwala uciśnionym na realizację zemsty. Podobną opinię na ten temat wydaje się mieć autor dzieła. W części czwartej następuje starcie dwóch obozów. Arystokraci skupieni w Okopach Św. Trójcy okazują się być tchórzliwi i egoistyczni. Odbywa się nad nimi sąd kierowany przez triumfujących rewolucjonistów. Wtedy też ich dowódcy ukazuje się wizja Chrystusa. Pankracy ginie, wypowiedziawszy: Galilejczyku, zwyciężyłeś!


CYPRIAN KAMIL NORWID
Często nazywany ostatnim z czterech wybitnych polskich poetów romantycznych.

Bema pamięci żałobny rapsod
Mottem utworu są słowa przysięgi wypowiedzianej przez kartagińskiego wodza Hannibala: lusiurandum patri datum usque ad hanc diem ita servavi ("przysięgi złożonej ojcu aż po dziś dzień tak dotrzymałem").

Poeta dokonał w utworze stylizacji pogrzebu bohatera (według rytuału średniowieczno-rycerskiego, pogańskiego i wczesnosłowiańskiego) oraz mitologizacji postaci generała Bema.
Część pierwsza to opis konduktu pogrzebowego przywodzącego na myśl pochówek dawnych wodzów słowiańskich. Rycerskie atrybuty – miecz, pancerz, koń, sokół, nie pasują do wieku dziewiętnastego.
Ukazane są obrazy:
- panny żałobne zawodzące i idące z rękoma podniesionymi w górę;
- chłopcy uderzający w tarcze,
- powiewająca chorągiew,
- płonące pochodnie.

Utwór został napisany polskim piętnastozgłoskowym heksametrem, ma charakter rapsodu, utworu podniosłego, opiewającego doniosłe wydarzenie lub niezwykłego bohatera. Styl jest wzniosły, obrazy dynamiczne, metafory i personifikacje uwypuklają symboliczne znaczenie tekstu. Utwór wprowadza nas w poetyckie misterium pogrzebowe. Cały rapsod podzielony jest na dwie części: pierwsza to opis pogrzebu, druga zaś to jego ogólnoludzkie, ponadczasowe, filozoficzne przesłanie.