Analiza i interpretacja mowy Chodkiewicza z Transakcji wojny chocimskiej Wacława Potockiego.

Dokonaj analizy i interpretacji mowy Chodkiewicza z Transakcji wojny chocimskiej Wacława Potockiego. Zwróć uwagę na kompozycję mowy, dobór argumentów i celowość zastosowanych elementów retorycznych.

Wacław Potocki, Transakcja wojny chocimskiej (fragm.)

Obróci się Chodkiewicz czołem na swe szyki,
Gdzie widząc zgromadzone wszystkie pułkowniki
I rotmistrze, i wielką część z narodów obu
Żywej młodzi, starego trzyma się sposobu
Zawołanych hetmanów, zdjąwszy szyszak z głowy,
Krótkiej, lecz zwięzłej do nich zażyje przemowy:
„To pole, cne rycerstwo, na którym przezwiska
Polacy przez Marsowe nabyli igrzyska,
Ani naszej Pogonia starożytna Litwy
Po morzu swe z pogaństwem toczyła gonitwy;
Pole, mówię, nie słowa, nie czczej pary dźwięki,
Ale kocha roboty bohaterskiej ręki.

Ani mnie ust natura formowała z miodu,
Ani też tam oracyj trzeba i wywodu,
Gdzie Bóg, Ojczyzna i Pan swoje składy święte
W archiwie piersi waszych chowają zamknięte. (…)
Wam Ojczyzna, rodzice, krewne, dzieci małe,
Płeć niewojenną, dziewki oddaje dojźrałe,
Te-ż by miały ku żądzy psiej pogańskiej juchy
W opłakanej niewoli rodzić Tatarczuchy?
Wam ubogich poddanych chrześcijańskie gminy,
Ojczyste na ostatek ściany i kominy
Pokazuje z daleka Matka utrapiona;
Pod wasze się z tym wszytkim dziś kryje ramiona,
Do was obie wyciąga ręce wolność złota,
Niech się sam w swych poganin obierzach umota!
W te ręce król ozdoby swej dostojnej skroni,
Kiedy mu hardy Osman śmie posiągnąć do niej,
Porucza, z których je ma; nadzieje nie traci,
Że tyran posiężnego sowicie przypłaci. (…)
Więc, o kawalerowie, w których serce żywe
I krew igra, przyczyna mając sprawiedliwe
Tak koniecznej potrzeby, Litwa i Polanie,
Osiądźcie Turkom karki i nastąpcie na nie!
Niechaj was to nie stracha, niech oczu nie mydli,
Że się poganin upstrzy, uzłoci, uskrzydli,
Namioty, słonie, muły, wielbłądy i osły,
To nie bije; stąd serca przodkom waszym rosły
Do szczęśliwych tryumfów; i mięso, i pierze,
Lubią sławę i złoto przy sławie żołnierze.
Mało co tam wojennych – dziady, kupce, Żydy,
Martauzy postroili i dali im dzidy;
Co człek, to tam rzemieślnik, cień ich tylko ma tu
Osman – każdy zostawił serce u warsztatu. (…)
Tedy do tak nikczemnej, marnej szewskiej smoły
Sarmatów będę równał? Naród, który z szkoły
Marsowej pierwsze przodki, stare dziady liczy
Który wprzód w szabli niźli w zagonach dziedziczy,
Którym Chrobry Bolesław, gdy Rusina zeprze,
Żelazne za granicę postawił na Dnieprze,
Gdy Niemca, co w fortecach i w swej ufał strzelbie,
Takież kazał kolumny kopać i na Elbie.
Tylą tedy tryumfów ozdobione dłonie,
Tylą nieprzyjacielskiej krwie kurzące bronie,
Skorośmy niespokojne skrócili sąsiady,
Podnieśmy na Turczyna, z którym dziś do zwady
Pierwszy raz przychodzimy.

w obierzach – w sidłach
potrzeby – tu: wojny, bitwy
martauzy – handlarzy niewolników
na Elbie (Łabie) – gdzie Bolesław Chrobry miał wbijać słupy graniczne


JAK ZACZĄĆ
Jeśli chcesz zacząć już od konkretnych wniosków, określ sytuację komunikacyjną: kto mówi, do kogo i w jakich okolicznościach. Jeżeli wolisz przywołać najpierw jakieś treści ogólniejsze, możesz zacząć od:

• Autora i dzieła, z którego pochodzi analizowany fragment. Pamiętaj: znajomość twórczości Wacława Potockiego obowiązuje nawet na maturze na poziomie podstawowym!

• Krótkiej charakterystyki przemówienia jako ważnego typu wypowiedzi retorycznej. Jakie elementy decydują o sukcesie mówcy?

• Baroku – epoki, w której tekst powstał. W analizowanym fragmencie Transakcji wojny chocimskiej można wskazać elementy siedemnastowiecznego światopoglądu i stylu.


STRATEGIE ROZWINIĘCIA
Planowanie jakiejkolwiek strategii zacznij od bardzo dokładnego przeczytania polecenia. Sposób sformułowania tematu może Ci wiele powiedzieć o kształcie modelu odpowiedzi. W wielu wypadkach możesz nawet samodzielnie wyliczyć, ile punktów dostaniesz za kolejne aspekty problemu! Ta uwaga dotyczy zwłaszcza poleceń rozbudowanych, zawierających konkretne wskazówki
interpretacyjne. A oto, co musi się znaleźć w pracy dotyczącej fragmentu Transakcji wojny chocimskiej (w nawiasach podajemy przewidywaną liczbę punktów):

• ogólna charakterystyka załączonego tekstu: określenie podmiotu mówiącego, adresata wypowiedzi i jej formy, ewentualnie wskazanie cech typowych dla stylu barokowego (4 punkty)

• interpretacja tekstu, przedstawienie zawartego w nim systemu wartości, wniosek dotyczący doboru argumentów (5 punktów)

• scharakteryzowanie kompozycji analizowanej mowy (2 punkty)

• przedstawienie występujących w tekście elementów retorycznych wraz z określeniem ich celowości (5 punktów)

• odwołanie do odpowiednich kontekstów (2 punkty)

• pełny wniosek (4 punkty)


JAK ZAKOŃCZYĆ
Wnioski z analizy i interpretacji powiąż z odpowiednimi kontekstami. Zauważ, że kształt analizowanej mowy Chodkiewicza jest zgodny ze stylem epoki, a także klasycznymi zasadami retorycznymi. Możesz też ocenić skuteczność zastosowanych chwytów retorycznych (przyda się w tym miejscu wiedza historyczna!).

Realizacja tematu (maksymalnie 22 punkty)
Jeśli Twoim zadaniem jest analizowanie konkretnych zabiegów językowych, pamiętaj, by swoje
wnioski udowadniać odpowiednimi cytatami. Nie streszczaj utworu! Nikt nie postawi Ci punktu, jeśli ograniczysz się do opowiedzenia swoimi słowami, o czym mówi analizowany tekst. Twoje zadanie to wyciągnięcie wniosków, wskazanie przyczyn i skutków. Nie wystarczy wypisanie jakiegoś środka retorycznego – trzeba jeszcze ustalić, jaki efekt daje jego użycie.

Kompozycja (3 punkty)
Ma być funkcjonalna wobec tematu, spójna i przejrzysta. Aby odpowiednio uporządkować
swoje wnioski, zrób wcześniej konspekt w brudnopisie. Zadbaj także o ładne połączenie ze
sobą kolejnych treści.

Styl (3 punkty)
Ta praca wymaga częstego wprowadzania cytatów. Nie zawsze muszą być długie i zapisywane
w oddzielnym wersie. Dobre wrażenie sprawia umiejętne wplecenie w zdanie słów czy sformułowań zaczerpniętych z analizowanego tekstu. Za każdym razem pamiętaj o cudzysłowie!

Język (10 punktów)
Analizowany przykład stylu barokowego może być najlepszym dowodem, że nie sprawdzają się bardzo długie, skomplikowane zdania. Łatwo w nich o błędy składniowe, poza tym język Twojej
pracy musi być przecież komunikatywny. Zwracaj uwagę na fleksję – jeśli nie będzie poprawna, egzaminator nie postawi Ci nawet 4 punktów (przypominamy: za język można dostać 10, 7, 4 lub 0 punktów).

Zapis (2 punkty)
Drogi uczniu z dysleksją czy dysortografią! Pamiętaj, że zaświadczenie z poradni na nowej
maturze usprawiedliwia tylko część błędów. Wolno Ci popełniać różnego rodzaju literówki
(np. zmieniać kolejność liter, opuszczać litery, wstawiać dodatkowe, mylić głoski dźwięczne
z bezdźwięcznymi), wolno nie stosować zasad interpunkcji, ale już nie wolno napisać „matura”
przez „ó”. Na szczęście masz możliwość skorzystania ze słownika ortograficznego.

Szczególne walory pracy (0 – 4 punkty)
Konsekwentnie stosuj terminologię teoretycznoliteracką. Jeśli w modelu odpowiedzi nie przewidziano za to oddzielnego punktu, Twoja wiedza zostanie uznana za dodatkowy walor pracy.
Dobre wrażenie robi wprowadzanie nazw łacińskich, np. captatio benevolentiae (czyli zdobycie
przychylności odbiorcy) czy ars bene dicendi (sztuka dobrego mówienia – klasyczna
definicja retoryki).

Użyj sformułowań
• Sztuka oratorska, retoryczna, krasomówcza
• Figury retoryczne
• Okres retoryczny
• Styl perswazyjny
• Argumentacja rzeczowa, argumentacja logiczna,
argumentacja emocjonalna

Pojęcia
• Retoryka – sztuka wymowy; według definicji rzymskiego mówcy Marka Fabiusza Kwintyliana
– ars bene dicendi (sztuka dobrego mówienia). Dobrego oznacza w tym przypadku: skutecznego, trafiającego do odbiorców, ale też pięknego, kunsztownego. Retoryka wywodzi się ze starożytnej Grecji (słynnymi mówcami byli m.in. Platon czy Arystoteles, który zebrał jej zasady w dziele Retoryka), rozwijała się także w Rzymie (najsłynniejsi retorzy to Marek Tuliusz Cyceron i Kwintylian).

Najważniejsze cele wypowiedzi retorycznych to:
• pouczanie, informowanie o czymś,
• przekonywanie, nakłanianie do czegoś,
• wzruszanie, wzbudzanie zachwytu odbiorcy
pięknem słowa.
Do baroku retoryka była jedną z najważniejszych umiejętności ludzi wykształconych. Dziś przydaje się np. w reklamie czy polityce.

• Perswazja – oddziaływanie na rozum, wolę i uczucia innej osoby; doradzanie jej lub odradzanie
czegoś za pomocą różnego rodzaju argumentów.

• Erystyka – sztuka prowadzenia sporów. W przeciwieństwie do retoryki ma na celu nie
przekonanie przeciwnika, ale pokonanie go w sporze. Erysta nie cofa się przed metodami
nieuczciwymi (np. kłamstwem, manipulacją). Zamiast logicznych argumentów wykorzystuje
różnego rodzaju chwyty erystyczne, które je pozorują (np. komplementy, groźby,
zasłanianie się autorytetami).


Konteksty
Konteksty historyczne:
Bitwa pod Chocimiem miała miejsce w 1621 r. Dowodzący wojskami polskimi hetman wielki litewski Jan Karol Chodkiewicz odpierał ataki sił tureckich wysłanych przez sułtana Osmana II. Walki pod Chocimiem nie przyniosły zwycięstwa żadnej ze stron.

Konteksty literackie:
• Twórczość Wacława Potockiego, np. całość Transakcji wojny chocimskiej…, Pospolite ruszenie, Nierządem Polska stoi, Zbytki polskie
• Kazania sejmowe Piotra Skargi
• Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska

Konteksty teoretycznoliterackie:
• Retoryka Arystotelesa
• Kształcenie mówcy Kwintyliana
Chcesz wiedzieć więcej o retoryce? Przeczytaj:
• Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedyczny Mirosława Korolki
• Retoryka od średniowiecza do baroku Jakuba Zdzisława Lichańskiego

Przykład realizacji
Sztuka oratorska była w okresie baroku wyjątkowo ceniona. Umiejętność układania i wygłaszania mów przydawała się w sądzie i na sejmiku, w kościele i przy biesiadnym stole. Widać to w literaturze XVII w., także w twórczości Wacława Potockiego, który w swojej epopei „Transakcja wojny chocimskiej” wiele fragmentów ukształtował jako wypowiedzi retoryczne. => Kompozycja + 1p.

Jedną z takich wypowiedzi jest mowa hetmana Jana Karola Chodkiewicza skierowana do zgromadzonych pod Chocimiem wojsk. Dowódca pragnie zachęcić do walki z Turkami, przekonuje o możliwości zwycięstwa.

Zwraca się bezpośrednio do słuchaczy: „cne rycerstwo”, „o kawalerowie, w których serce żywe/i krew igra”. Zawarte w tych zwrotach pozytywne określenia są jednym ze sposobów zdobycia przychylności odbiorców (łac. captatio benevolentiae). => Język + 1


Chodkiewicz rozpoczyna swoją przemowę w sposób obrazowy od wskazania na pole walki, które „nie słowa, […] ale kocha roboty bohaterskiej ręki”. Inwersja, podobnie jak długie, zawiłe zdania to charakterystyczne cechy stylu barokowego, często występujące w mowie Chodkiewicza.
=> Realizacja + 1


Już na wstępie wódz zastrzega, że nie jest najlepszym mówcą:
„Ani mnie usta natura formowała z miodu”.
Nie chodzi tu jednak tylko o podkreślenie skromności, konwencjonalny schemat sztuki oratorskiej. (Realizacja + 1) Wódz zaznacza w ten sposób po raz kolejny, że od pięknych słów dużo ważniejsze są czyny. On sam czuje się rycerzem – takim jak ci, do których przemawia. W ten sposób Chodkiewicz po raz kolejny stara się o przychylność swoich słuchaczy. Deklarując niechęć do retoryki, podkreśla swoją szczerość (ważne dla skuteczności perswazji!), a poza tym podkreśla, że nie sztuka wymowy jest najistotniejsza, gdy chodzi o sprawy najważniejsze: Boga, ojczyznę i królewski majestat. (Realizacja + 1) Stawienie czoła Turkom jest więc przede wszystkim dowodem wiary i patriotyzmu. Aby przekonać żołnierzy, Chodkiewicz odwołuje się do wspólnego systemu wartości, w którym ważne miejsce zajmuje etos rycerski. Do obowiązków wojska należy obrona najsłabszych: dzieci, kobiet, starców. Rycerz ma być obrońcą swej rodziny,
domu i ojczyzny. Mówca często odwołuje się w tym miejscu do emocji słuchaczy, pragnąc wywołać gniew, niechęć wobec wroga, współczucie dla ofiar.
Mówi o haniebnym losie polskich dziewcząt, które – jeśli nie zostaną ocalone – będą „w opłakanej niewoli rodzić Tatarczuchy”. Przedstawia ojczyznę jako „Matkę utrapioną”, która błaga o obronę. Ten z pewnością skuteczny zabieg należy zresztą do chętnie wykorzystywanych, dość przypomnieć „Kazania sejmowe” Piotra Skargi.
Mowę Chodkiewicza trudno nazwać jednorodną stylistycznie. Miejscami jest podniosła, patetyczna. Mówca wprowadza metafory (np. „swoje składy święte/ w archiwie piersi waszych chowają zamknięte”), personifikuje ojczyznę i wolność, która „obie wyciąga ręce”, stosuje pytania retoryczne. (Realizacja + 1)
Później wódz odchodzi od tego tonu, wprowadza słownictwo potoczne, nawet dosadne:
„osiądźcie Turkom karki”, „niech oczu nie mydli/ że się poganin upstrzy, uzłoci, uskrzydli”. W ten sposób Chodkiewicz łatwiej dociera do odbiorcy – jego słuchacze raczej nie są dobrze wykształceni. Poza tym wypowiedź staje się dynamiczna i obrazowa. Jej emocjonalność podkreśla dodatkowo zdanie wykrzyknikowe.
Dowódca pragnie przekonać swoich żołnierzy, że będą w stanie pokonać Turków. W tym celu podkreśla ich wartość rycerską jako potomków starożytnych Sarmatów, odwołuje się do bohaterskiej historii. (Realizacja + 1) Polacy to naród, który „wprzód w szabli niźli w zagonach dziedziczy”, mający w historii zwycięskich wodzów i wielkie czyny (Chodkiewicz wspomina o Bolesławie Chrobrym). Jednocześnie mówca deprecjonuje przeciwnika – wojska tureckie to zlepek wcielonych siłą rzemieślników, ludzi pozbawionych wojennego ducha. Mówiąc o wrogu,
Chodkiewicz używa określeń o ujemnym ładunku emocjonalnym: „nikczemnej, marnej szewskiej smoły”, „psiej pogańskiej juchy”, „hardy Osman”. Z kolei opisując swoje wojska, króla czy Polskę, używa epitetów nacechowanych dodatnio: „składy święte”, „wolność złota”, „dostojnej skroni”. Dających obrazowość epitetów jest zresztą w mowie Chodkiewicza bardzo dużo. Podobną funkcję pełnią na przykład zastosowane w opisie wojska tureckiego wyliczenia:
„Namioty, słonie, muły, wielbłądy i osły”. (Język + 1)

Wymienione tu środki retoryczne dają jeszcze jeden dodatkowy efekt – hiperbolizacji.
Chodkiewicz pokazuje w sposób przesadny zarówno wyjątkowość Polaków, jak i słabość tureckiej armii. (Realizacja + 1)
Przemowa Chodkiewicza, choć – jak to zostało w pierwszym wersie zapowiedziane – „krótka, lecz zwięzła”, jest także funkcjonalnie skomponowana. Zaczyna się od zwrotu do słuchaczy i zabiegów mających na celu zdobycie ich przychylności. Potem wódz odpowiednimi argumentami zachęca do walki. W dalszej części zbija ewentualne kontrargumenty (zwłaszcza przekonanie o sile armii
tureckiej) i kończy apelem, by zaatakować wroga. (Realizacja + 1)
Warto zauważyć, że na początku i na końcu mówca używa argumentów mocnych (patriotyzm, wiara, sarmackie pochodzenie), w środku zaś słabych (np. nieudolność wojsk wroga, zdobycie łupów i rycerskiej sławy). (Realizacja + 1)
Nie bez powodu – początek i koniec są szczególnie ważnymi miejscami przemówienia.
Zgodnie z zasadami głoszonymi przez Arystotelesa Chodkiewicz w zakończeniu
swojej mowy nie tylko podkreśla jej cel (zachęta do walki), ale też wywołuje
adekwatne do tematu wzruszenia (duma z wcześniejszych zwycięstw). Poza
tym w tym właśnie miejscu Chodkiewicz utożsamia się z odbiorcami swojej
mowy. Wcześniej używał form drugiej osoby liczby mnogiej: wam, was, osiądźcie,
teraz mówi w pierwszej osobie: „skorośmy”, „podnieśmy”. (Realizacja + 1) W ten sposób podkreśla potrzebę wspólnoty. Dynamikę obrazowania w ostatnim zdaniu przemówienia zwiększa dodatkowo anafora „tylą”.
Mowa Chodkiewicza to dowód oratorskiego kunsztu Wacława Potockiego, autora „Transakcji wojny chocimskiej”. Poeta umiejętnie stosuje różnorodne środki retoryczne. W przemówieniu dominują argumenty odnoszące się do emocji słuchaczy, a także do ich poglądów. Mówca odwołuje się do etosu rycerskiego, religijności i patriotyzmu. Trzeba przy tym pamiętać, że właściwym odbiorcą
analizowanej mowy są czytelnicy epopei Potockiego, których autor w ten sposób zachęca do przyjęcia takiego właśnie systemu wartości (zwłaszcza do patriotyzmu). (Kompozycja + 1)

Jan Karol Chodkiewicz pod Chocimiem 1621, na obrazie Józefa Brandta