Powtórka do matury - Starożytność, Antyk

Antyk - pochodzenie nazwy od łacińskiego słowa antiquus, czyli dawny.
Ramy czasowe epoki zawierają się pomiędzy IX/VIII w. p. n. e. (okres, kiedy tworzył i żył Homer) a IV/V w. n. e. (zdobycie Rzymu przez Germanów w 476 r. uznawane jest umownie za datę końcową epoki).


1. TERMINY LITERATURY I MYŚLI STAROŻYTNEJ:
Mit- opowieść o powstaniu świata, bogów i ludzi, mająca za zadanie wyrażanie i organizowanie wierzeń danej społeczności. Również starożytni Grecy posiadali mity, np. o Prometeuszu czy Ikarze. Do dzisiaj mity funkcjonują w kulturze jako skarbnica motywów, obrazów, wyrażeń, postaw. Są bowiem uniwersalne. Utrwalono w nich archetypy (np. Niobe - matka bolejąca), które są pierwszymi wzorcami ludzkich postaw i zachowań. Istnieją w zbiorowej świadomości.

Mity różnią się pod względem funkcji:
- mity o funkcji poznawczej - pozwalały człowiekowi wyjaśnić niezrozumiałe zjawiska przyrody, np. burzę
- mity o funkcji światopoglądowej - na ich podstawie budowano wierzenia religijne
- mity o funkcji sakralnej - uczyły jak czcić bóstwa, dawały wzorce obrzędów rytualnych

Podział mitów:
- antropogeniczne - opowiadają o powstaniu ludzi
- genealogiczne - opowiadają o powstaniu rodów oraz o ich historii
- kosmogoniczne - opowiadają o powstaniu świata
- teogoniczne - opowiadają o powstaniu bogów
Mitologia - zbiór opowiadań o bogach, herosach, powstaniu świata i człowieka, legendarnych wydarzeniach. Jest to także nauka zajmująca się badaniem mitów.

Archetyp – prawzór ludzkich postaw i zachowań, tkwiący w świadomości zbiorowej każdej społeczności (Prometeusz)
Monoteizm – system religijny zakładający wiarę w jednego Boga,
Politeizm – system religijny zakładający wiarę w wielu bogów,
Topos – stały powtarzający się obraz, motyw literacki (np. Ikar jako poeta)

2. Filozofia starożytna – słowo pochodzi od grackich słów phileo i sophia – umiłowanie mądrości.
Sokrates (469 w. p. n. e. - 399 w. p. n. e.)
Ważna dla niego była mądrość, wiedza, bez której nie można osiągnąć ideału cnoty, czyli doskonałości. Istotna dla niego była umiejętność panowania nad sobą.
Sokrates wierzył, że cnota jest bezwzględnym i najwyższym dobrem. Człowiek zatem powinien o nią zabiegać, mimo przeszkód, które na niego czekają.
Utożsamiał cnotę z wiedzą. Uważał, że złe postępowanie ludzi wiążę się z ich niewiedzą lub wiedzą, którą określał pozorną. Poglądy takie nazywa się intelektualizmem etycznym. Oznacza to, że można samemu nabyć wiedzę i poznać cnotę. Od nas zależy, czy ją zdobędziemy.
Sokrates wychodził na ulice miasta, żeby nauczać. Rozmawiał z napotkanymi ludźmi, nakierowywał ich na właściwe rozwiązania. Uważał, że każdy może dojść do prawdy i wystarczy mu w tym pomóc. Znane jest jego stwierdzenie: "Wiem, że nic nie wiem".

Platon (427 w. p. n. e. - 347 w. p. n. e.)
Uczeń Sokratesa. Twórca tzw. idealizmu platońskiego. Dla niego świat, w którym żyją ludzie jest tylko odbiciem świata idealnego. Świat idealny jest wzorcem, naśladowanym przez świat materialny. Słynna jest jego opowieść o jaskini. Życie ludzkie ma cel - dążenie do ideału.
Platon twierdził, że prawdziwym bytem są idee, natomiast świat materialny, który nas otacza jest jedynie jego niedoskonałym odzwierciedleniem. Idee są bowiem wieczne, trwałe i niezmienne. Każda rzecz na ziemi ma swój wzorzec idealny.

Arystoteles (348 w. p. n. e. - 322 w. p. n. e. )
Uczeń Platona. Później stworzył opozycyjną do platonizmu filozofię. Wszechstronny - oprócz filozofii zajmował się także fizyką, logiką, biologią i astronomią. Stworzył podwaliny wielu nauk. Pojęcie eudaimonia było dla niego stanem ducha, który osiągało się w momencie całkowitego spełnienia. Za szczęście uważał zdolność czynienia dobra.
Arystoteles zrezygnował z platońskiego podziału rzeczy na materialne i idealne. Wprowadził za to inny podział: na materię i formę.

Epikurejczycy - nazwa pochodzi od imienia założyciela, czyli Epikura, który żył w latach 341 w. p. n. e do 270 w. p. n. e.. Dla epikurejczyków życiowym celem było pozbycie się wszelakich cierpień, zarówno cielesnych, jak i duchowych po to, żeby osiągnąć przyjemność i szczęście. Liczyły się dla nich: korzystanie z życia, pozytywne myślenie, radość, podziwianie piękna świata. Ale ważna była również rozwaga.

Stoicy - założycielem jej był Zenon z Kition, który żył na przełomie IV i III w. p. n. e.. Najważniejszymi założeniami tej filozofii było zachowanie wewnętrznego spokoju i opanowania w trudnych sytuacjach. Według nich cnotę można osiągnąć dzięki życiu zgodnemu z naturą, ponieważ stworzył ją bóg, który zadbał, żeby była harmonijna. Mędrzec - poważny, trzeźwo myślący, zachowujący umiar we wszystkim - był dla nich ideałem człowieka.




3. TEATR STAROŻYTNY
Teatr grecki wywodzi się z kultu ku czci boga Dionizosa - był on bogiem wina i winnej latorośli. Nauczył on człowieka wyrabiać wino i uprawiać winogrona. Dzięki niemu ludzie bawili się i używali życia. Dlatego aby go uczcić obchodzono kilka razy w roku huczne uroczystości. Na wiosnę - Dionizje Wielkie (w porze zrównania dnia z nocą), jesienią - Dionizje Małe. Podczas uroczystości wystawiano sztuki. Brały w nich udział chóry mężczyzn i chłopców.
Żartobliwe pieśni śpiewane w trakcie obrzędów przekształciły się później w komedię.
Tragedia antyczna - cechy:
-jedność czasu, miejsca i akcji
-zasada decorum
-katharsis (oczyszczenie)
-ograniczona do trzech liczba aktorów (mężczyźni)
-niewystępowanie scen zbiorowych
-chór
Tragedia antyczna - budowa:
• prolog - część, w której określano tematykę dzieła
• parodos - były to pieśni wchodzącego chóru
• epeisodia - tak nazywano akty
• stasima - były to pieśni chóru
• eksodos - pieśń chóru, który schodził ze sceny

4. TWÓRCY ANTYCZNI

Sofokles - Sofokles był jednym z trzech największych tragików greckich starożytności. Wprowadził kilka zmian do tragedii - m.in. zwiększył liczebność chóru, dodał trzeciego mówiącego aktora. Był twórcą ok. 120 sztuk, za które często go nagradzano. Do naszych czasów ocalało jedynie siedem utworów: Ajas, Antygona, Elektra, Kobiety z Trachis, Filoktet, Edyp w Kolonie, Król Edyp

Konflikt tragiczny
Jest to konflikt dwóch równorzędnych, a zarazem sprzecznych racji lub praw. Jakikolwiek byłby wybór, zawsze wyniknie klęska drugich, równie właściwych. Nie da się tego konfliktu pozytywnie rozwiązać. Wykorzystywano go jako oś akcji tragedii antycznych.

Homer - twórca Iliady i Odysei. Żyjący na przełomie IX i X wieku p. n. e.
Epopeja (epos) - gatunek epicki, nawiązujący do historii mitycznych lub realnych bohaterów. Opowiadający o ich doniosłych czynach i odwadze. Jest to dłuższy utwór pisany wierszem.
Epos homerycki - utwór epicki o podniosłym stylu, który cechuje wykorzystanie hiperboli, stałych epitetów określających bohaterów, porównań homeryckich, inwokacji, powtórzeń i opisów. Świat przedstawiony należy do przeszłości. Ukazane jest tu również ingerowanie bogów w sprawy ziemskie. Bohaterowie odznaczają się niezwykłą mocą i odwagą.

Iliada jako epos:
- bohaterowie ukazani na tle przełomowych dla nich wydarzeń
- na początku bezpośredni zwrot do Muzy (inwokacja) - prośba o natchnienie
- utwór pisany wierszem (heksametr)
- stałe epitety
- wszechobecny, wszystkowiedzący i obiektywny narrator
- przenikanie się światów ziemskiego i boskiego
- porównania homeryckie
- występowanie scen akcji (np. pojedynki) i statycznych (np. narady)
- opóźnianie akcji przez wykorzystanie retardacyjnego opisu, który jest bardzo dokładny - nie zmienia on głównej akcji

Liryka - Safona, Symonides, Anakreont, Tyrteusz, Horacy

Safona - najwybitniejsza poetką grecka, tworząca na przełomie VII i VI w. p. n. e.. Żyła i pisała na wyspie Lesbos. Tu skupiała wokół siebie młode dziewczęta, które uczyła muzyki. Jest autorką dziewięciu ksiąg, z których zachowały się jedynie nieliczne wiersze. Pisała hymny, pieśni miłosne i weselne.

Anakreont (VI/V w. p. n. e.), pochodził z Teos. Autor utworów opiewających uroki życia pełnego radości i zabaw, wykorzystujących tematykę biesiadną i miłosną. Dla Anakreonta Eros jest dobrym kompanem, ale czasami trzeba go traktować z przymrużeniem oka.

Tyrteusz (VII w. p. n. e.), pochodził z Aten, od jego imienia utworzono nazwę "poezja tyrtejska". Twórca patriotycznych elegii, pieśni wojskowych i marszowych, utworów o charakterze patriotycznym. Był poetą, który zagrzewał Spartan do walki.

Horacy był rzymskim poetą lirycznym. Tworzył pieśni (carmina), satyry, ody. listy poetyckie. Wierzył w nieśmiertelność zapewnioną przez tworzenie poezji. Słynne są jego maksymy, w których przedstawił swoją życiową filozofię, np. carpe diem (ciesz się tym, co dzień niesie).

5. BIBLIA
Opowieść o stworzeniu świata, przypowieści (np. o siewcy, o synu marnotrawnym), Księga Hioba, Koheleta (Marność nad marnościami i wszystko marność" - Vanitas vanitatum et omnia vanitas)

6. MITOLOGIA
Mit o Prometeuszu, Syzyfie, Orfeuszu, rodzie Edypa, Narcyzie, Dedalu i Ikarze